بو  اينام و دوشونجه اؤزوندن ايز بوراخاراق بوگون آذربايجان توركلري آراسيندا  آرادان گئديب, تاريخه قاووشموشدور. آنجاق بو گوجلو چؤل حئيوانئ حاققيندا  بير چوْخ آتا سؤزو يارانميشدير, آشاغيدا بير نئچه سينه ايشاره اوْلونور:

قورد  يوواسي سوموكسوز اوْلماز- قوردو گؤرمك موبارك, گؤرمه‌مك داها موبارك-  قورد- قوردا دالي چئويرمز- قوردون آدي يئدي‌دير, يئمه‌سه‌ده يئدي‌دير- قورد  دؤيوشونده كؤپه‌يين يوخوسو گلر- قورد اتي قوردا حارام‌دير- قورد اوزو  اوغورلو اوْلار.

آذري 4-جو سايي (ائل ديلي و ادبياتي درگيسي 11-جي سايي)  1382-جي ايل

www.Azelbilimi.com

ابتدايئ, داها دوْغروسو ان كيچيك, جاميعه‌لرده ياشايان, ريياسيز و عوام خيصلتلي آداملار, چوْخ ساده و سطحي دوشوندوكلري اوچون بئله گومان ائديب و اينانيرديلاركي اؤزلري توْتئم۱ (موقدّس) سايديقلاري حئيوان, آغاج و يئل كيمي هر هانسي بير طبيعي شئي و يا حاديثه سايه‌سينده يارانميشلار و اوْ توْتئملري چوْخ بركتلي, نوقصانسيز, اوغورلو, سعادت و خوْشبخت‌ليك گتيره‌ن ساييرديلار, ها بئله تصوّور ائديرديلركي اينسان ايله حئيوان و بيتگي آراسيندا چوْخ ياخين بير رابيطه و ايليشيك واردير. بئلنچي بير اينام اوْنلارين دوشونجه‌لرينده كؤك سالديغي اوچون, توْتئم سايديقلاري جيسمي و يا روحو اؤز ميللي و خوصوصي علامتلري و سيمبوْللاري اوْلاراق قبول ائتميشديلر.

ميثال اوْلاراق, آمريكا و كانادادا يئرلي اهالي «توْتئم ديره‌گي» آديندا, يوْنولموش بير اوْيمالي و بوْيالي آغاج كؤتوگونو موقدّس سايارلار. هابئله قديم دؤورلردن بئله تورك خالقلاري آراسيندا «بوْز قورد» موقدّس ساييلميشدير, افسانه و اوْسطوره‌يه گؤره گويا بوْزقورد, اوْرتا آسييادا توركلره يوْل گؤسترميش و اوْنلاري قارانليق بير دونيادان قورتاراراق, ايشيقلي دونيايا چاتديرميشدير. اوْنا گؤره مئللييتچي توركلر آراسيندا بوْزقوردون موجسّمه‌سي و يا عكسي موقدّس جيلوه‌لنه‌ره‌ك, خوْشبخت‌ليك سيمبوْلو ساييلماقدادير.

بلكه‌ده بوْزقورد توْتئمي قوردون اؤز گوجونه و قوْلونا آرخالاناراق تك ياشاماسيندان و قديم توركلرين‌ده بو خوصوصييتي خوْشلامالاريندان ايره‌لي گلميشدير.

بو اينام و دوشونجه اؤزوندن ايز بوراخاراق بوگون آذربايجان توركلري آراسيندا آرادان گئديب, تاريخه قاووشموشدور. آنجاق بو گوجلو چؤل حئيوانئ حاققيندا بير چوْخ آتا سؤزو يارانميشدير, آشاغيدا بير نئچه سينه ايشاره اوْلونور:

قورد يوواسي سوموكسوز اوْلماز- قوردو گؤرمك موبارك, گؤرمه‌مك داها موبارك- قورد- قوردا دالي چئويرمز- قوردون آدي يئدي‌دير, يئمه‌سه‌ده يئدي‌دير- قورد دؤيوشونده كؤپه‌يين يوخوسو گلر- قورد اتي قوردا حارام‌دير- قورد اوزو اوغورلو اوْلار.

چوْخ قديم دؤورلره آييد اوْلان, افسانه‌لشميش بوْزقورد توْتئمي‌نين كؤك و ايزلري هله‌ده بعضي آذربايجان كندلرينده ياشاماقدادير, اوْ جومله‌دن «گونئي» ماحاليندا وايقان شه‌هري و ديزج خليل كندين‌ده آد آپارماق اوْلور.

هر هانسي بير حاديثه‌دن هابئله يوخودا قوْرخان و يا نظرديه‌ن آدامي اوْجاق ساييلان توتوجونون ائوينه آپاريب سونّتي تداوي ائتديريرلر.

ديزج خليل كندينده مشه‌حبيب ناپيدا آدلي بير شخصين عايله اوْجاغيندا, توتوجولوق ايشي نسليندن- نسيله كئچه‌ره‌ك گونوموزه قده‌ر گليب چاتميشدي.

تداوي‌نين ترتيباتي:

قوْرخان آدامي بير نفر ياخيني, يانينا ساليب, توتوجونون ائوينه آپارار, ساده بير قارشيلامادان سوْنرا, قوْرخان آدامي «ال ائوي» آدلانان اوْتاقدا اوْتوردورلار, سوْنرا توتوجو اوْلان ياشلي قادين (نادير اوْلاراق كيشي) گليب قوْرخان آدامين قارشيسيندا چؤمبه‌لن و يا بارداش قوراراق كيليم يا ياماغئ نازيك دؤشكچه (چهل تيكه) اوستونده اوْتوروب و سونّتي تداوي‌يه باشلار, ايلك اؤنجه ال بارماقلاري ايله بوْينونون ,چيييني‌نين دامارلاريني بير آز اوْوار, سوْنرا ايكي باش بارماغي ايله قارشيليقلي اوْلان آلنيني اوچ دفه مولاييم سيغارلار, داها سوْنرا كوت اولگوج و يا قيفيللي سانجاق اوجو ايله آلنيني هابئله سيرا ايله اللري‌نين, ديزلري‌نين و آياقلاري‌نين اوستونواوچ دفه ياواشجا عمودي اوْلاراق جيرتار, سوْنرا ساغ اليني تيمّوم ائدر كيمي يئره ووروب, قوْرخانين اوزونه چكه‌رك صلوات چئويريب, شهادت بارماغي ايله داماغين گؤتورر. سوْن مرحله‌ده پئنچه‌سي گؤرونن, قلم و آشيق يئري پارچا ايله اؤرتولوب تيكيلن بير قورد اليني قوْرخانين ساغ- سوْل چيينينه, كوره‌يينه و دؤشونه ووراراق دئيه‌ر: قوْرخون تؤكولدو, قادا- بلا گئتدي.

بو سونّتي تداوي اوچون بير ميقدار پول, روسوم آدي ايله وئريلير.

اگر قوْرخانين, قوْرخوسو تؤكولوب آرادان گئتمه‌سه, بير- ايكي گون سوْنرا اوستده‌كي ترتيبله توتوجويا باش ووروب و قورقوشون تؤكمه‌سيني خاهيش ائدرلر.

قورقوشون تؤكمه‌نين ترتيباتي:

توتوجو قادين بير اله‌يين ايچينه, باشماق تايي۲, نرمه‌ني۳, سوپورگه‌سي و بير عدد بالاجا آينا۴ قوْيوب و بيرده گؤي رنگده شيرلي ساخسي چاناغا «قاخي كهريز» چئشمه‌سي‌نين سويوندان دوْلدوروب ال ائوينده يئره قوْيار, داها سوْنرا اوْرتاسي بير آز چوخور شكلينده اوْيولو و قهره۵ پالچيغي ايله سووانميش, اوزونسوْو بوْشقاب (بولود)ا اوْخشار قورو ياپباني اله آليب, چوخورونا بير آز كؤمومر خاكاسي تؤكوب, اوْرتاسينا كؤز, اوْد و اوستونه بير آز قورقوشون پارچاسي قوْيوب, دال‌بادال پوفلر, كؤمور خاكالاري قيزاريئب و قورقوشون اريديكدن سوْنرا, ياپباني ساغ الي ايله بير نئچه دفه قوْرخان آدامين باشي اوسته دوْلانديريب, سوْنرا سو كاساسيني سوْل الينه گؤتوروب, آزارلي‌نين اوزونه ياخينلاشديراراق اريميش قورقوشونو, قيزارميش خاكالاري سوچاناغينا تؤكر, سو ايچينده قورقوشون اريميش شكلي هر هانسي بير آدام, حئيوان و يا قوش صورتينه بنزه‌سه, توتوجو اوْ شكله باخيب اؤز شخصي تخمينينه گؤره, تعبير يوْلو ايله كيمدن و ندن قوْرخدوغونو ديله گتيره‌رك آچيقلار. آنجاق اگر قورقوشون داغيليب و كيچيك- كيچيك پارچالار حالينا گلسه, قورقوشون تؤكمه تيكرارلانار.

قوْرخان آدام ديسكينيب شافا تاپسين دئيه, موطلق كؤمورلو سودان بير آز اوْنا ايچديررلر.

قورتارما مرحله‌سي:

توتوجو اله‌يين ايچيندن باشماق تاييني گؤتوروب آستانايا قوْياراق نرمه‌ني ايله قوْرخانين اوست- باشيني سيلر و آيناني الينه وئريب دئيه‌ر: قوْرخون تؤكولدو- آللاه شافاني وئرسين. بئله‌ليكله آزارلي‌ايله يوْلداشي توتوجونو دوعا ائده‌رك, ائولرينه دؤنرلر.

۱- اوكي بوآ (ocibua) ديلينده «او توتئمان» (باجي- قارداش) سؤزوندن تؤرنميشدير.

۲- احتيمال‌كي صحت و ساغليق تاپما سمبلي اوْلموش اوْلا.

۳- تميزليك و بهداشت سمبلي ساييلماقدادير.

۴-آيدينليق و اغﹹغز سمبولو اوْلاراق قبول اولونموشدور.

۵- سئل سويون قوروموش ليلي lili (رسوب).

گؤنده ر     بؤلوم لر: آذري