هنگامي كه سپاهيان مغول به مرزهاي دولت اتابكان آذربايجان رسيدند، اتابك ازبك بر قره‏باغ فرمان مي‏راندند. اتابك با مغولان مماشات كرد و مغولان گزندي به قلمرو او نرساندند.

هنگامي كه سپاهيان مغول به مرزهاي دولت اتابكان آذربايجان رسيدند، اتابك ازبك بر قره‏باغ فرمان مي‏راندند. اتابك با مغولان مماشات كرد و مغولان گزندي به قلمرو او نرساندند. چندي بعد سلطان غياث الدين پسر سلطان محمد خوارزمشاه، با نيروي بسيار از راه رسيد. اتابك با او نيز از در دوستي درآمده و حكومت خود را از خطر در امان نگهداشت. در 622 ق گرجيان به قره‏باغ هجوم برده و به قتل و غارت مردم پرداختند. چندي نگذشت كه سلطان جلال‏الدين پسر ديگر سلطان محمد خوارزمشاه، به قلمرو اتابك حمله كرد و تبريز را تصرف نمود. اتابك به گنجه گريخت. گرجيان كه مي‏دانستند سلطان به سرزمين آنها يورش خواهد كرد، پيشدستي كرده و با 70 هزار سپاهي به قره‏باغ هجوم آوردند ولي سلطان جلال‏الدين آنان را شكست داد. سلطان پس از ازدواج با ملكة اتابك ازبك، به قره‏باغ حمله كرده و سپس به سوي گنجه روان شد. گنجه در آن زمان پايتخت ارّان بود و اتابك در آنجا مي‏زيست. اتابك از گنجه گريخت و با شنيدن خبر ازدواج همسرش با سلطان، از غصه در دژ النجق درگذشت. بدين ترتيب عمر دولت اتابكان پايان يافت و قره‏باغ دوره‏اي از آرامش را پشت سر گذاشت.

مدتي بعد زماني كه سلطان در همدان بود، به او خبر دادند كه گروهي از مردم آذربايجان و ارّان به هواخواهي اتابك شورش كرده‏اند. سلطان، وزير خود شرف‏الملك را با اختيارات كامل روانه نموده و همة آذربايجان و ارّان را به فرمان او واگذار كرد. شرف‏الملك شورش را سركوب كرده و دژهاي بزرگ را از شورشيان پس گرفت. ديري نگذشت كه شرف‏الملك به بهانة گرفتن ماليات، به چپاول قره‏باغ پرداخت. سپاهيان او مردم را غارت كردند و ستم فراواني بر آنان روا داشتند ولي ناگاه مردي به نام حاجبعلي با ياران خود، سپاه شرف الملك را فراري دادند. شرف‏الملك به تبريز گريخت و چون از حركت حاجبعلي به سوي تبريز آگاه شد، به ياري چند نفر از اميران سلطان، حاجبعلي را در 625 ق شكست داده و شورشها را سركوب كرد. شرف‏الملك دژهاي ارّان را مستحكم كرده و پنهاني براي رسيدن به قدرت تلاش مي‏كرد. سرانجام شرف‏الملك به نزد سلطان فراخوانده شده و به قتل رسيد. پس از مرگ سلطان جلال الدين در نيمة شوال سال 628 ق، سپاهيان مغول حملات خود را از سر گرفتند. مردم قره‏باغ سرسختانه ايستادگي كردند. مغولان به كشتار مردم پرداخته و بسياري از خانه‏ها را ويران كردند. برخي مردم قره‏باغ نيز از ترس به كوهستان گريختند. ابن اثير تاريخ نگار عرب مي‏نويسد:

«برخي از مغولان وارد آذربايجان و ارّان شدند و در مدتي كمتر از يكسال غارت و ويراني برجاي نهادند و بسياري از مردم را نابود كردند و برخي نيز فرار كردند و جان خود را خلاص نمودند.»

هنگامي كه مغولان به قره‏باغ روي آوردند، دولت خاچين در قسمت كوهستاني اين سرزمين به رياست حسن جلالي برقرار بود. وي مشهورترين حاكم اين دولت بود كه از سدة 6 در منطقه قدرت داشتند. در زمان حسن جلالي مرزهاي اين دولت گسترش يافته بود. اگرچه خاچين دولتي وابسته بود، ولي در زمان حسن نشانه‏هايي از استقلال در آن ديده مي‏شد. حسن چند قلعة دست يافتني مانند قلعة هاترك (روستاي حسن ريز شهرستان آغ‏دره)، خاچين قالا (روستاي دوشانلي شهرستان آغ‏دره)، لاچين قالا (در شهرستان كلبجر بر كنار راه بردع – ايستي سو) و خوخانابرت (نام ديگر اوغلان قايا و يا شاه ياشايان قالا در شهرستان آغ‏دره) و .. را در دست داشت. مغولان ابتدا به خوخانابرت هجوم آوردند. حسن جلالي براي مقابله با آنان به مشاوره پرداخت. مغولان چون دست يافتن برقلعه را دشوار ديدند، پيكي نزد حسن فرستاده و پيشنهاد صلح كردند. حسن پيشنهاد آنان را پذيرفت و هدايايي گرانبها نزد آنان فرستاد و خود نزد جرماغون فرمانده مغولان رفت. سردار مغولان او را به گرمي پذيرفته و قول داد لطمه‏ي به سرزمين او نرساند به شرط اينكه حسن به او كمك نظامي كند. اين دوستي ديري نپاييد. دستة بزرگي از مغولان به قره‏باغ حمله كردند و در پايان 1240مهمترين قلعه يعني قلعة لاچين را محاصره كردند. طبق گفتة كيراكوس گنجه‏اي، مهم ترين جنگ حيات قره‏باغ در اين زمان رخ داد. در اطراف قلعه زمين از اجساد مردگان پر شد. آب رودخانة ترتر رنگين شد. روي صخره‏ها خون بسيار بود. (كه به همين مناسبت اين قلعه را قانلي قايا ناميدندو بعدها از استخوان مردگان گويا كوهي به وجود آورده بودند). كار محافظت از قلعه را آرزوخاتون مادر حسن جلالي و خواهر ايوانه و و زكريا (دولتمدار دربار تامارا پادشاه گرجستان) برعهده داشتند. يورش مغولان، پايه‏هاي هستي مردم را نابود كرد. كشتزارها به چراگاه تبديل شدند و شهرهاي بزرگ ويرانه‏هاي بزرگ شدند. اثرهاي هنري، كتابخانه‏هاي پربار، كاخها، روستاها و مسجدهاي فراواني ويران شدند. شبكه‏هاي آبياري كهنسال زيرسم اسبان مغول نابود گرديدند. گنجه مركز قره‏باغ در 1235م به دست مغولان افتاد. بار پيشين آنان با گرفتن مقداري پارچه از آن گذشته بودند ولي اين بار شهر را ويران كردند.

حسن جلالي سعي داشت به هر وسيلة ممكن با مغولان توافق كند. او حتي دخترش رزوكان را به عقد بورانويان پسر جرماغون درآورد. در 1243 حسن جلالي با سپاه خود به باتو سردار مغولان ياري رساند و در جنگ او با سلطان غياث الدين كيخسرو شركت كرد. در اين زمان او اعتماد مغولان را جلب كرد. در 1251 حسن جلالي به نزد باتي سارتاك پسر خان آلتون اردو رفت. او را با احترام پذيرفتند. او توانست قلعه‏هايي را كه از دست داده بود، مانند جربرد، قارقار و آكانا را به دست آورد. حسن جلالي به همراه سارتاك به مغولستان رفت. او در نامه‏اي مي‏نويسد:

«حسن جلال الدوله با خانوادة خود براي كشورم نزد پادشاه كشور سواران شرق رفتم. من و همسرم ميناخاتون و پسر خدادادي‏ام آتابيگ به پايان دنيا به طرف شمال غرب رفته و به نزد منگوقاآن رسيديم. پس از 5 سال اقامت در آنجا به وطن بازگشتيم. پسر و همسرم به خانه بازگشته و من به تبريز آمدم.»

منگوقاآن براي تأمين جاني حسن جلالي ضمانت نامه‏اي مخصوص صادر كرد. چون حسن بازگشت، ارغون به بهانه‏اي او و چند تن از خويشاوندانش را اسير كرد. رزوكان براي آزادي پدر دسته‏اي تشكيل داد و شبانه به سوي مغولستان راهي شد. ارغون كه از اين اقدام خبردار شد تا زمان رسيدن او به مغولستان، فرمان مرگ حسن جلالي را صادر كرد. طبق نوشتة سالنامه‏ها، حسن جلالي را درغل و زنجير به قزوين بردند. در آنجا او را تكه تكه كرده و به وضع فجيعي كشتند. اين حدثه در 1261 اتفاق افتاد. يك مسلمان جسد حسن جلالي را در چاهي نگهداشته و سپس او را به آتابيگ تحويل داد. آتابيگ نيز جسد را در معبد خزنه داغ كه خود حسن ساخته بود، در اراضي روستاي ونگ در شهرستان آغ‏دره كنوني به خاك سپرد. بدن ترتيب حكمراني خاچين رو به ضعف نهاد. در دورة حسن ساختمانهاي زيادي در قره‏باغ ساخته شد. مخيتارقوش در نزد او مي‏زيست و در آنجا كتاب «مجله» را كه يك منبع تاريخي است، نوشت. در سنگ نبشته هاي گانزاسار (خندزرپسدتان كنوني) متعلق به 1240م نوة حسن جلالي (كه وي نيز حسن جلالي نام داشت) خود را چنين مي‏شناساند:

«من، بندة حقير خدا، جلال تولي حسن فرزند واختانگ، نوة حسن كبير، پادشاه مطلق سرزمين مرتفع و وسيع آرتساخ و خاچن كه داراي سرحدات زيادي است، مي‏باشم.»

در 660 ق قوبيلاي قاآن خاقان مغول، همة سرزمينهاي ميان جيحون تا مصر و شام را به هلاكو واگذار كرد. هلاكو نيز اين سرزمينها را ميان پسران و سرداران خود تقسيم كرد. قره‏باغ جزء قلمرو يشموت(اوشوموت) پسر هلاكو شد. پس از مرگ هلاكو، فرمانروايي به پسر بزرگش اباقاخان رسيد و او در سال 663 ق برادرش يشموت را ابقاء كرد. اباقاخان زمستانها را در قره‏باغ و بغداد و تابستانها را در قره‏داغ مي‏گذراند.

در 664 ق / 1266 م نوقاي يكي از سرداران مغول، با سپاهي از گذرگاه دربند گذشت و به ارّان حمله كرد. يشموت سپاه نوقاي را در 20 صفر 664 ق شكست داد. چندي بعد بركاي نوة چنگيزخان، با 300 هزار سپاهي از گذرگاه دربند گذشت و به كنار كور آمد. اباقاخان در قره‏باغ به جنگ او شتافت ولي چون او را نيرومندتر ديد، عقب نشيني كرد و به ساختن استحكامات در كنار ارس و كور پرداخت. بركاي به تاخت و تاز در ارّان و گرجستان پرداخت ولي سپاهيان او پس از مرگش به دشت قپچاق بازگشتند. اباقاخان تعلق خاطر ويژه‏اي به مسيحيت داشته و ارتباطات خوبي با امپراتور روم و ارمنيان برقرار كرده بود. در نتيجه مغولان به ويژه منگوتيمور پسر بركاي خان پادشاه قپچاق و بيبرس حاكم مصر برعليه او متحد شدند. از اين رو بيشتر اوقات اباقاخان به لشكركشي و مبارزه مي‏گذشت. قره‏باغ نيز كه در نزديكي پايتخت اباقاخان (تبريز) قرار داشت، نمي‏توانست از اين مسئله بركنار باشد.

سلطان احمدتگودار سومين ايلخان مغول، در سال 681 ق/1283 م حكومت خراسان، مازندران، عراق، ارّان و آذربايجان را مستقلاً و سرزمينهاي روم را با ياري پادشاهان سلجوقي، به خواجه شمس‏الدين صاحب ديوان جويني واگذار كرد. او تلاش فراواني براي نيروبخشيدن به اسلام انجام داد و از اين رو خشم سرداران مغول را برانگيخت. بر اثر آزار و اذيت آنان، خواجه شمس‏الدين بركنار شد و چندي بعد او را در نزديكي اهر كشتند. ارغون در 681 ق خانوادة عطاملك جويني را مورد آزار و شكنجه قرار داد. حتي جسد نايب عطاملك را كه تازه مرده بود، از قبر بيرون آورده و در راه انداخت. چون خبر به عطاملك در قره‏باغ رسيد، از زيادي اندوه در 4 ذيحجة 681 ق درگذشت. ارغون ايلخان مغول پس از قتل خواجه شمس‏الدين جويني به قره‏باغ رفته و در آنجا آبش خاتون آخرين پادشاه سلسلة اتابكان فارس زوجة منگوتيمور را محاكمه كرد. او نيز زمستان را در قره‏باغ سپري مي‏كرد. ارغون زمستان 689ق را در قره‏باغ بود. در زمستان سال بعد به عارضة خطرناكي مبتلا شد. در اثناي مداوا دارويي به او دادند كه موجب وخامت حالش شد و در روز شنبه 7 ربيع الاول 690ق/ 10 مارس 1291 در قره‏باغ درگذشت. جسد او را در نزديكي سجاس زنجان به خاك سپردند. غازانخان هفتمين ايلخان مغول، در 10 ذيحجه 694 ق وارد تبريز شد و به مقام ايلخاني رسيد. او ابتدا دستور داد كه مغولان بايد دين اسلام را بپذيرند. به دستور او كليساها، كنيسه‏ها، بتخانه‏ها و آتشكده‏ها ويران شد. او سپس به قره‏باغ آمده و در آنجا قورولتايي (كنگره) از شاهزادگاه و خاتونهاي مغول تشكيل داده و براي سلطنت خود از آنها تضمين گرفت. او بارديگر جلوس نموده و جشنها برپا شد. او سپس از اميرنوروز خواست تا در اين روز مبارك از او چيزي بخواهد. اميرنوروز درخواست كرد كه سلطان امركند كه از آن پس در آلتمغاها (كه به مغولي يعني مُهر سرخ و عبارت از مُهر مربعي بوده است كه بر روي فرمانها با مركب سرخ مي‏زدند)، كلمة شهادتين نوشته شود. به فرمان غازانخان در آغاز فرمانها و نامه‏ها بسم الله الرحمن الرحيم ‏نوشتند. نيز خواجه صدرالدين احمدخالدي زنجاني به وزارت يعني صاحبديواني رسيد. در سل 1298 اميرنورين به منظر محافظت از دربند راهي اران شد. وي تا سال 1303م در آن منطقه بود. چون اران يك حوزة لشكري بود، ايلخان غالباً در قره‏باغ بود. چينگ سانك پولاد نمايندة دائمي قاآن در دربار ايران نيز در سراي منصورية اران مستقر بود.

در زمان غازانخان نيز تقابل ميان عناصر مغولي، مسلمان و مسيحي ادامه يافت و بيشتر اوقات جنگهاي شديدي رخ مي‏داد. با اين حال ستم فراواني بر مردم روا مي‏شد و آنان را به شورش وامي‏داشت. مغولان شورشها را سركوب مي‏كردند و روستاييان را به كوهها فراري مي‏دادند. غازانخان در سال 701 ق/ 1303 م، فرماني صادر كرد كه طي آن روستايياني كه در 30 سال از زمينهاي خود گريخته‏اند، وادار به بازگشت مي‏شدند. اولجايتو هشتمين ايلخان، كه دركودكي به نام نيكلا غسل تعميد يافته بود، پس از مسلمان شدن نام محمد يافت. او به تشويق خراسانيان مذهب حنفي اختيار كرد. در اين زمان تقابل ميان حنفيان و شافعيان شدت يافته و مباحثات ميان عالمان آن مذاهب، به سخنان ركيك آلوده شده بود. سلطان محمد با تلاش عالمان شيعه (علامه حلّي و پسرش فخرالمحققين) به تشيّع درآمد و از طرف شيعيان خدابنده و از طرف سنّيان خربنده ناميده شد.

سلطان محمد دستور داد تا مذهب شيعه در همه جاي قلمرو او رواج يابد. براي اجراي اين دستور مأموراني به شهرهاي مختلف فرستاده شد. قاضيان در شهرهايي مانند اصفهان و شيراز از فرمان او سرباز زدند. به دستور ايلخان، آنان را دستگير و به قره‏باغ آوردند. او دستور داد تا يكي از قاضيان را جلوي سگهاي درّندة درشت پيكر بيندازند. سگها برخلاف انتظار، قاضي مجدالدين شيرازي را بو كشيده و دُم خود را به او ماليدند. ايلخان از كردة خود پشيمان شد و از شدّت او در رواج مذهب تشيّع كاسته گرديد. قره‏باغ از نخستين سرزمينهايي بود كه اين مذهب به سرعت جايگاه ويژه‏اي در آن به دست آورد. در 1313 م فخرالدين احمد تبريزي متصدي امور اران و آذربايجان شد. پيشتر ملك صدرالدين تبريزي در زمان ارغون، اميرتومان اران و آذربايجان بود. در 1314 اميرجوانبخت براي حفاظت دربند به شيروان اران اعزام شد. در 715 ق / 1317م مردم قره‏باغ به همراه چند منطقة ديگر در حكم خواجه تاج‏الدين عليشاه درآمدند. در سال 718 ق/ 1320 م ازبكخان پادشاه دشت قپچاق، با سپاهي بي‌شمار به قفقاز حمله كرد. به فرمان ايلخان، امير ايسن قتلغ راهي قره‏باغ شد ولي در بين راه درگذشت. ايلخان و ارتش اصلي او در اين هنگام در قره‏باغ بودند. او اميرچوپان را با سپاهي براي جنگ با شاهزاده ميسور به مازندران گسيل كرده بود. هنگامي كه اميرچوپان به بيلقان رسيد به او خبر دادند كه سرداران ايلخان از برابر ازبكخان عقب نشسته‏اند. ازبكخان در حالي به قره‏باغ نزديك مي‏شد كه لشكر ايلخان پراكنده بود. ايلخان با يكي از دو هزار سوار از قره‏باغ حركت كرده و به كنار رود كور آمد. او فرمان داد تا همة سپاه در كنار آب مانند خط راستي جاي گيرند تا در نظر دشمن بيشتر ديده شوند. سپاه ازبكخان در آنسوي رود كور اردو زده بود. اميرچوپان از رفتن به مازندران منصرف شده و با بيست هزار سوار برق‏آسا خود را به ايلخان رسانيد. ازبكخان با مشاهدة اين وضع، فرمان عقب نشيني صادر كرد.

ايلخان مغول، زمستان را در قره‏باغ مي‏گذرانيد و از اين رو قره‏باغ به هنگام حكومت او، رو به آبادي نهاد و اهميت ويژه‏اي كسب كرد. از آنجا كه ابوسعيد پادشاهي بخشنده، دلاور و دانش دوست بود، به هنگام زمامداري او دانش و ادبيات رونق گرفت و زخمهاي مردم قره‏باغ رو به بهبودي نهاد. قره‏باغ از آنجا كه همه ساله ايلخان را در خود مي‏پذيرفت، از امنيت خوبي برخوردار بود. بسياري از فرمانهاي ايلخان در قره‏باغ صادر مي‏شد و اين منطقه شاهد رويدادهاي تاريخي مهمي بود. مثلاً هنگامي كه ايلخان در قره‏باغ فرمان قتل اميرچوپان را صادر كرد، اميرچوپان از مأموري كه فرمان قتل او بود، درخواست كرد تا سرش را از بدن جدا نكند بلكه يك انگشت او را (كه دوسر داشت) بريده و نزد ايلخان ببرد. درخواست او پذيرفته شد و انگشت اميرچوپان را به قره‏باغ آوردند. ايلخان در محرم 728 ق /1330 م فرمان داد كه انگشت را در بازار قره‏باغ آويختند تا براي همه عبرت باشد.

در پايان 735 ق /1337م ازبكخان بار ديگر به قفقاز حمله كرد. ايلخان، وزير خود خواجه غياث‏الدين را به جنگ او فرستاد. خواجه غياث‏الدين تازه به قره‏باغ رسيده بود كه ايلخان نيز با لشكري انبوه به او پيوست. هنگامي كه ايلخان به قره‏باغ رسيد، موسم قشلاق نبود. او از گرمي هوا بيمار شد و در 736 ق درگذشت. به گفتة باكيخانوف «در قطعه تاريخ وفات او را معاصرينش در قراباغ نوشته‏اند چون غالباً قراباغ در سر شيروان بوده باين سبب در كتب تواريخ نام شيروان اشتهار يافته است.»

هفتصد و سي و شش از هجرت عرب در شب سيزده از ماه ربيع الاخــر

بوسعيد آنشه والاگهــر اعـــدل عــدل از قرا‏باغ بفردوس برين شد حاضر

پس از ابوسعيد، اَرپاگاوُن ايلخان شد. در اين زمان پادشاه قپچاق تا نزديكي قره‏باغ پيش آمده بود. ارپاگاون در جنگي خونين او را شكست داده و خود به تبريز بازگشت. از سال 738 ق/ 1340 م قره‏باغ به دست اميرشيخ حسن كوچك نوة اميرچوپان افتاد. او ساتي‏بيگ دختر اولجايتو را ظاهراً به عنوان ايلخاني برگزيد ولي باطناً فرمانرواي واقعي خود او بود. در اين زمان اميرشيخ حسن كوچك براي دفع شيخ حسن بزرگ عازم قزوين شد. شيخ حسن بزرگ از در صلح خواهي درآمد و سلطنت ساتي‏بيگ را به رسميت شناخت. دو شيخ حسن قرار گذاشتند كه شيخ حسن بزرگ، زمستان را در سلطانيه بگذراند و شيخ حسن كوچك و ساتي‏بيگ به قره‏باغ بروند تا اينكه در بهار سال بعد قورولتايي براي تعيين تكليف ترتيب داده شود. در نهايت شيخ حسن بزرگ نتوانست كاري از پيش ببرد. در 739 ق اميرشيخ حسن كوچك به اين بهانه كه ايلخاني از يك زن ساخته نيست، دستگاه ساتي‏بيگ را چپاول كرد و يكي از نبيره زادگان يشموت پسر هلاكو را كه سليمان خان نام داشت، به ايلخاني برگزيد. او ساتي‏بيگ را به زور به عقد سليمان خان درآورد. با اين حال شيخ حسن آذربايجان، قره‏باغ، گرجستان و عراق را در اختيار خود داشت.

پي نوشتها:

1. مستوفي قزويني، حمدالله. تاريخ گزيده. به كوشش عبدالحسين نوايي. اميركبير. 1362. تهران. ص 471

2 . تاريخ آرتساخ( قره‏باغ) مجلة آراكس. بهمن 1370. ص7

- آقاي هاگوپ مليك هاگوپيان كتابي با نام «مليكهاي خمسه» در ايروان به تاريخ 1964 منتشر كرده است.

- دربارة منطقة گانزاسار يا گاندسار ذكر مطلبي از عبدالرزاق دنبلي (مفتون) خالي از لطف نيست:

«نقل كرده‏اند كه افغان در سواحل بحر خزر، در حوالي شيروان و داغستان مسكن داشتند. با خود در باب‏الابواب خارج داغستان، در صحراها، ييلاق و قشلاق مي‏كرده‏اند و طايفه مجهول‏الاصل بوده‏اند. معلوم نبوده است كه از قوم بحر خزر،يا شعبه از طايفة آنها باشند. بهرتقدير كار ايشان در آن حدود نهب و غارت بوده است. و از زمان امير تيمور گوركان، اهالي آذربايجان از ايشان تشكي و تظلم كرده، آن پادشاه ذيجاه آن طايفه را از آنجا كوچانيده، در صحرائي كه واقع بود ميان هند و قندهار، ساكن و متمكن گردانيده، و دست تعدي ايشان را از آذربايجان به صد منزل كوتاه كرده و در آنجا نيز عادت ايشان نهب و غارت بود.» تاديوز كروسينسكي در سفرنامة خود مي‏نويسد: «حالا در ناحية قراباغ متصل به شيروان، جماعت ارمني هستند كه آنها را مناسري قندسار مي‏گويند و در طريقة ايشان سركرده و رئيس اغوان را گويند و به زبان ارمني نامش نوعي اغوان را گويند .... به اين نام افتخار كرده ادعاي افغان بودن مي‏نمايند و مي‏گويند لفظ قندسار، قندهار بوده و از كثرت استعمال، قندسار، شده و قندسار، غلط قندهار باشد.»منبع: سفرنامة كروسينسكي. ص 26 . كوهي نيز به نام گنداسار در ارمنستان است كه رشته كوههاي واردنيس را به رشته كوه گگام وصل مي‏كند. ن.ك:

- اميراحمديان، بهرام. جغرافياي كامل قفقاز. سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح. تهران. 1381. ص 445

3 . اقبال، عباس. تاريخ مفصل ايران از استيلاي مغول تا اعلان مشروطيت. مطبعة مجلس.1312 تهران. ص322

4 . اميركيكاوس زياري در كتاب قابوسنامه مي‏نويسد كه امير فضلون پادشاه شدّادي ارّان، سردار ابواليسر را به سپهسالاري بردع مي‏فرستاد. ابواليسر گفت كه «اگر من تابستان به بردع بروم مي‏ميرم. پادشاه گفت تا اجل كسي نرسد نمي‏ميرد. سردار پاسخ داد تا اجل كسي نرسيده باشد در تابستان به بردع نمي‏رود.» عفونت و گرمي هواي بردعه از قديم الايام مشهور بوده است. ابن فقيه مي‏گويد: «وشش جاي، از همه بيماري خيزتر است. بندنيگان و رودخانة ماستر كه شاپور خواست است و گرگان و خوارري و برذعه و زنجان» ن.ك:

همداني(ابن فقيه)، ابوبكر احمدبن محمدبن اسحاق. مختصرالبلدان.ترجمة ح. مسعود.انتشارت بنياد فرهنگ ايران.1349.تهران. ص 25

- كلاويخو در نوامبر 1404م/808 ق به عنوان سفير شاه اسپانيا به ايران آمده و تيمور را در سمرقند ديدار كرد. چون تيمور روبه مرگ بود، كلاويخو احتمال مي‏داد كه ايران دچار آشوب خواهد شد، از اينرو تصميم گرفت به تندي از كشور خارج شود. وقتي كه خبر مرگ تيمور در ايران پراكنده شد، كلاويخو از تبريز گذشته و به قره‏باغ رسيده بود. در اين زمان عمرميرزا نوة تيمورلنگ، در منطقه بود. مأموران حكومتي، كلاويخو و همراهانش را از قره‏باغ به تبريز بازگرداندند. آنان 6 ماه زيرنظر و در رنج و ناملايمت بودند تا اينكه به آنان اجازة بازگشت به اسپانيا داده شد. كلاويخو دربارة قره‏باغ چنين مي‏نويسد: «قراباغ دشتي بسيار پهناور است و اگر در آنجا بندرت برفي ببارد، بي‏درنگ آب مي‏شود. به همين جهت است كه عمر ميرزا زمستان را هر سال در آنجا مي‏گذراند.»

منبع: گابريل، آلفونس. تحقيقات جغرافيايي راجع به ايران. ترجمة فتحعلي خواجه نوري. نشر ابن سينا. 1348. تهران. ص 72

5 . در زمان ميرزا ابوسعيد گوركاني (855-872 ق) بزرگاني چون مولانا عبدالحي منشي كه در خط تعليق سرآمد خوشنويسان متقدم و ومتأخر بود و در زمان سلطان سعيد مدتي مديد صاحب ديوان انشاء بود، مولانا قطب الدين محمد الخوافي كه در زمان سلطان ابوسعيد نائب شرف جهان مولانا نظام الدين عبدالرحيم صدر بود، خواجه قطب الدين طاووس سمناني كه در زمان سلطنت ميرزا ابوالقاسم باير و سلطان ابوسعيد، مدتي مديد وزارت را برعهده داست، خواجه سيف الدين مظفر شبانكاره‏اي از بزرگ زادگان فارس در قره‏باغ مي‏زيستند. خواجه محمداصغر شاگرد مولانا معزالدين شيخ حسين كه در زمان سلطان حسين ميرزا بايقرا از هرات تبعيد شده بود؛ به قره‏باغ آمد و منظور نظر سلطان يعقوب آغ قويونلو قرار گرفته و پس از مرگ سلطان يعقوب به خراسان بازگشت. مولانا شيخ يوسف مسكوري كه اجداد او از مدينة منوره به قره‏باغ و بعد از دو بطن به ناحية مسكور قبه افتاده جناب شيخ در اواسط مائة ثامنه به دايرة وجود گام نهاد و خرقه ارشاد از سيد يحيي باكويي گرفت و مدفن او به روستاي شيخلر معروف است. از تأليفاتش «بيان الاسرار» در سياق معارف و ملكوت اشياء و آداب اهل سلوك است.

6 . اميرچوپان يكي از خادمان و سرداران سلطان ابوسعيد اولجايتو بود. ابوسعيد خواهر خود دُولُندي را به عقد او درآورده بود. در سال 719 ق هنگامي كه ابوسعيد به قره‏باغ آمد، دولندي مرده بود. ايلخان خواهر ديگرش ساتي‏بيگ را به ازدواج امير چوپان درآورد. اميرچوپان دختري بسيار زيبا به نام بغدادخاتوان داشت كه همسر اميرشيخ حسن چوپاني بود. ايلخان شيفتة بغداد خاتون بود و در فراق او شعر مي‏سرود. به موجب ياساي چنگيزي، هر زني كه منظور نظرِ خان مغول قرار مي‏گرفت، شوهر او بايد طلاقش داده و او را به خان عرضه مي‏داشت. ايلخان موضوع را به اطلاع اميرچوپان رساند. اميرچوپان بسيار رنجيده شده و بغداد خاتوان را با اميرشيخ حسن به قره‏باغ فرستاد تا شايد ايلخان منصرف شود ولي ايلخان دست بردار نبود. نافرماني اميرچوپان منجر به شورش او شد. هنگامي كه ملك غياث الدين او را درخراسان دستگير نمود، امير چوپان خواهش كرد كه :1- اول سرش را از بدن جدا نكند. 2- براي اثبات قتل او به ايلخان، يك انگشتش را به ايلخان بفرستد. 3- جسدش را در مدينه دفن كنند. ملك غياث الدين او را كشت و انگشتش را به قره‏باغ فرستاد. ايلخان نيز بغدادخاتون را به زور از شيخ حسن گرفت و به عقد خود درآورد. بغدادخاتون به لقب خداوندگار مفتخر گرديد و به خواهش او جسد اميرچوپان و پسرش را با احترام به قره‏باغ آوردند. در قره‏باغ آنان را غسل داده و پس از انجام آداب مذهبي به مدينه فرستادند. ايلخان خود هزينة اين كار را پرداخت كرد. جسدها در روز عيدقربان در حرم كعبه طواف داده شد. همة حاجيان برآنها نماز گزاردند. سرانجام جنازة اميرچوپان و پسرش در مدينه كنار مزار امام حسن (ع) به خاك سپرده شد.