برخي از دانشجويان مايلند كه شيوه صحيح خلاصه كردن كتاب را بياموزند، برخي نيز بدون توجه به اينكه هدف از خلاصه كردن كتاب چيست، از برخي صفحات كتاب مطالبي را انتخاب مي كنند و بدون هيچگونه ترتيبي در كنار همديگر مي گذارند و نام آن را خلاصه كتاب مي خوانند. بدتر از آن حتي معلوم نيست كه اين «شبه خلاصه» از كدام كتاب است. يعني منبع كامل كتاب را نيز نمي نويسند. بهر حال در اين مرحله از تحصيل دانشجويان عزيز، قطعا اين گونه موارد قابل قبول نبوده و بايد اين كار با هدفي كه مد نظر است به شكل مناسب و علمي تهيه شود.

  بديهي است كه اين شيوه خلاصه برداري تنها براي اين درس تهيه نشده و مي تواند به عنوان شيوه مناسب براي خلاصه كردن كتاب ها، بطور كلي مورد استفاده قرار گيرد. در اينجا بايد اذعان كرد كه خلاصه برداري از يك كتاب يك «هنر» است كه نمي تواند تنها از طريق آموزش به دست آيد. اصولا علاوه بر آموزش، علاقمندي و مهمتر از همه «توانمندي» خلاصه كننده نقش اساسي در خلاصه كردن دارد. عليرغم اين مساله مي توان گفت كه با آموزش مداوم و تلاش براي تهيه خلاصه هاي مناسب از كتاب هاي مختلف، به اين «هنر» دست يافت و آن را به ديگران آموزش داد.

هدف از خلاصه كردن كتاب

  چند هدف در اين زمينه وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتند از:

  1- آشنا شدن دانشجو (يا فرد خلاصه كننده) با كتاب به شكل دقيق

  2- تقويت قدرت گزينش مطالب مهم و اساسي از كتاب

  3- توانمند شدن در شيوه مطالعه "سريع خواني" و حذف مطالب زايد و كشف مطالب غير زايد و اساسي

  4- آشنا شدن با شيوه برداشت و نگارش نقل قول مستقيم و غير مستقيم

  5- آشنا شدن با منبع گذاري درون متن و پايان متن

  6- بهره برداري تهيه كننده خلاصه و ديگران از خلاصه مزبور به شكل مناسب

  7- نهايتا تفكيك انديشه ها، نظريات و روش هاي مربوط به نويسنده كتاب با ساير افراد ديگر كه نويسند از آنان مطالبي را نقل كرده است.

  بنابراين بدون تحقق اهداف فوق الذكر، خلاصه صورت گرفته، دقيق و علمي نبوده و تنها مي تواند به عنوان برداشت هايي از يك كتاب به حساب آيد.

شيوه خلاصه كردن كتاب

  شامل مراحل ذيل است كه معمولا بايد به ترتيب آنها توج شود.

1- اعلام منبع كامل كتاب: كه بايد از همان آغاز به شرح ذيل درج شود:

براي كتاب هاي تاليفي: نام خانوادگي مولف، نام كوچك مولف، سال انتشار در پرانتز، نام كامل كتاب، محل نشر، نام ناشر، تعداد صفحات كتاب.

  مثال: سجودي، فرزان (1383) نشانه شناسي كاربردي، تهران: نشر قصه. تعداد صفحات: 240.

براي كتاب هاي ترجمه اي: نام خانوادگي مولف، نام كوچك مولف، سال انتشار در پرانتز، نام كامل كتاب، نام مترجم، محل نشر، نام ناشر، تعداد صفحات كتاب.

  مثال: استوري، جان (1385) مطالعات فرهنگي درباره فرهنگ عامه، ترجمه: حسين پاينده، تهران: نشرآگه، تعداد صفحات: 367.

  2- معرفي كلي كتاب: در اينجا بايد حداكثر/ حتي الامكان، يك صفحه نسبت به معرفي كلي كتاب كه شامل موارد ذيل است اقدام شود:

2-1- موضوع كلي مورد بحث كتاب

  2-2- اهميت كتاب در مقايسه با كتاب هاي مشابه

  2-3- تعداد تقسيمات كتاب كه شامل بخش ها و فصول كتاب. در اينجا بايد عناوين بخش ها و فصول كاملا آورده شوند. اگر كتاب از مقالات مختلفي تشكيل شده است، بايد ضمن آوردن عناوين فصول، نام نويسندگان آنها نيز ذكر شوند.

3- تلخيص هر فصل به شكل جداگانه. با ذكر عنوان فصل. توجه شود كه بدون درج خلاصه هر فصل معلوم نخواهد شد كه موضوع بحث در هر فصل چيست.

  4- براي ورود در هر فصل بطور خيلي خلاصه موضوع فصل گفته شده و سپس به شكل قابل فهم خلاصه برداريها صورت گيرند. مهمترين نكته در اينجا اين است كه موارد خلاصه شده با همديگر ارتباط منطقي داشته باشند. در غير اينصورت معلوم نيست كه هر بخش با بخش قبلي چه رابطه اي دارد.

  5- مشخص كردن نقل قول هاي مستقيم و غير مستقيم در خلاصه كردن. متاسفانه بيشتر دانشجويان به اين نكته توجه ندارند كه بهر حال بايد مشخص شود كه خلاصه كردن چقدر مستند است. مستند كردن خلاصه يكي از مهمترين كارهاي خلاصه برداري است.

6- مستند كردن نقل قول هاي مستقيم و غير مستقيم به شكل ذيل:

نقل قول مستقيم: مطلب نقل قول شده بايد ميان دو گيومه قرار گرفته و سپس منبع آن كه شامل: نام خانوادگي مولف، سال انتشار، شماره صفحه است در پايان آن و درون متن آورده شود. به شرح ذيل:

مثال: "نشانه ي زباني رابطه ي بين يك چيز و يك نام نيست، بلكه رابطه اي است بين يك مفهوم و يك الگوي صوتي." (سجودي، 1383، ص 23)

نقل قول غيرمستقيم: چون اصولا خلاصه كردن بطور اساسي برداشت هاي غير مستقيم است لذا معمولا بايد در هر پاراگراف فقط صفحه يا صفحات مورد خلاصه در پايان پاراگراف و در ميان پرانتز آورده شوند تا مراجعه به آن صفحات امكان پذير باشد.

  7- اگر نقل قولي در كتاب از شخص ديگري غير از نويسنده اصلي كتاب باشد و لازم است كه در خلاصه گنجانده شود بايد دقيقا اين موضوع مشخص گردد. به عبارت ديگر مطلب نقل شده حتما بايد اگر نقل قول مستقيم باشد (كه معمولا چنين است) بين دو گيومه قرار گيرد و در پايان آن همانند منبع گذاري براي نويسنده اصلي كتاب ميان دو پرانتز نام خانوادگي، سال نشر، شماره صفحه نوشته شود. ولي آنچه كه در اينجا تفاوت دارد كه بايد مورد توجه دقيق قرار گيرد اين است كه اين منبع گذاري متعلق به نويسنده دوم (غير از نويسنده اصلي كتاب) و سال نشر و شماره صفحه كتاب آن نويسنده ديگري است نه نويسنده اصلي كتاب مورد خلاصه شده مي باشد.

موارد كلي مهم

  1- درج نكات اصلي: معمولا در خلاصه كتاب موارد مهم عبارتند از: نظر يا نظريه نويسنده درباره موضوعات مختلف، روش به كار گرفته شده، شيوه استدلال، مدلها، جدولها، دياگرامها و امثالهم مي باشد. لذا در هنگام خلاصه كردن بايد توجه داشت اگر نويسنده مدل خاصي را ارائه كرده باشد بايد آورده شود. يا اگر جدول مهمي كه شامل اطلاعات اساسي درج شده، حتما آورده شود. در اينجا بايد توجه كرد كه اين موارد نبايد به گونه اي باشد كه به حجم اصلي خلاصه كه متعاقبا خواهد آمد لطمه اساسي وارد سازد.

2- حجم خلاصه كتاب: معمولا خلاصه يك كتاب بايد بين %10 تا 20% از كل متن يك كتاب را شامل باشد. اگر اين حجم خيلي كمتر يا خيلي بيشتر گردد، ديگر نمي توان آن را خلاصه كتاب ناميد. بديهي است در صورتيكه برخي از مدلها و جداولها اهميت داشته باشند مي توان اين حجم را كمي بيشتر در نظر گرفت ولي نبايد متن نوشتاري از حجم مزبور فراتر رود.

  3- زيرعناوين: يكي از موارد مهم براي خلاصه كردن درج زيرعناوين براي هر مطلب كلي است. اين زيرعناوين معمولا محور هر مطلب را مشخص مي كنند. زير عناوين مزبور بايد به شكل بولد باشند و زير آنها خط كشيده شود.

4- درج مطالب موافق و مخالف: يكي از مسائل مهم در خلاصه كردن توجه به مطالب موافق و مخالف با ديدگاههاي نويسنده است. در اينجا نيز بايد موارد مطرح شده كاملا مشخص شوند كه از كدام نويسنده يا نويسندگان مي باشند. يعني منبع گذاري شوند.

5- تقسيم بندي هاي معني دار: يكي از كارهاي مهم در خلاصه برداري ايجاد تقسيم بندي هاي معني دار در حين برداشت هاي مختلف براي خلاصه برداري است. اين تقسيم بندي ها مي توانند بسيار كارگشا باشند. مثلا براي تعريف يك مفهوم مانند «فرهنگ» مي توان مكاتب، افراد و جوامع مختلفي را مشخص كرد. براي ساده نوشتن و خلاصه كردن مناسب بايد اين تقسيم بندي ها مورد دقت قرار گرفته و مثلا اين مفهوم را از ديدگاه مكاتب، افراد و جوامع مطرح نمود.

  6- درج منابع پاياني: يكي از مهمترين اقداماتي كه متاسفانه بيشتر افراد به آن توجه ندارند، درج منابع پاياني در متن خلاصه شده است. اين منابع بايد شامل كليه منابعي باشد كه در خلاصه آورده شده باشند.

گؤنده ر     بؤلوم لر: روش تحقيق