در اين مقاله سعي گرديده تعاريفي از تئوري ارائه گردد . سپس رويكردهايي را كه از نظر فلسفه علم مورد روش شناختي مطرح مي باشند و شامل رويكردهاي قياسي ، استقرايي ، اثبات گرايي ، ابزار گرايي ، ابطال پذيري پوپر ، نسبي گرايي ، عقل گرايي مي باشند شرح داده شوند و براي هر رويكرد ، كاربرد آن رويكرد در حسابداري نيز مورد بحث قرار گيرد .
مقاله اين واقعيت را نمايان مي سازد كه در حسابداري به عنوان يك رشته علمي ، از رويكردهاي روش شناختي ، استفاده مناسب انجام نشده است. انديشمندان حسابداري بيش از يك يا دو پله گام برنداشته اند و پله هاي بسياري وجود دارد كه هنوز پيموده نشده اند. روش از لغت متد است كه از واژه يوناني متا به معني " در طول " و ادوس يعني " راه " گرفته شده و مفهوم آن " در پيش گرفتن راهي" براي رسيدن به هدف و مقصودي با نظم و توان خاص است .
روش شناختي بررسي تعبير و تفسيرهايي است كه در مورد " روشهاي عام " انجام مي شود ، و شاخه اي از فلسفه علم است كه به بررسي و تحليل هاي نقادانه شيوه هاي خاص تطبيق ساختار عام تئوري يا نظريه در قلمروهاي مختلف دانش بشري مي پردازد .
معمولا در مقام تعريف هر رشته علمي از سه شيوه استفاده مي شود . يكي از طريق تعريف موضوع ، دوم از راه نشان دادن هدف و غايت هر رشته علمي و سوم از طريق تكيه كردن بر متد يا روش . جدا كردن علوم از يكديگر به كمك روش ، ابتدا وسيله "كانت" ابداع شد و سپس پوزتيتوسيتها يا اثبات گرايان بر آن تاكيد نمودند و آن را مباني فلسفه خود قرار دادند . قبل از آنكه به بررسي تعبير و تفسيرهايي كه در مورد روشهاي علمي گوناگون ، جهت دستيابي به ساختار تئوري با نگرشهاي متفاوت ارائه مي گردد سپس روشهاي علمي متفاوتي كه وجود دارد مورد كاوش قرار خواهند گرفت . همچنين در هر روش علمي كه جداگانه مطرح خواهد شد نحوه نگرش به تئوري مورد بررسي قرار مي گيرد .
" تئوري" را عموما در قبال واژه " عملي" به كار مي برند و همين تقابل واجد معنايي روشنگر است : تئوري با انديشه و تفكر سروكار دارد ، يعني نوعي فعاليت ذهني است كه به تبيين حدود و مفاهيم و مرزبندي معنايي آنها از يك سو ، و ايجاد ارتباط بين اين مفاهيم – اگر چنين ارتباطي موجود باشد – مي پردازد .
اين خصلت ذهن آدمي را مي تواند تحت عنوان " تعميم" و " تحليل" بيان كرد . در فرهنگ فلسفي ، واژه "تئوري " بدين گونه معنا شده است :" تئوري ، نظامي از معلومات و توضيح و توصيف جنبه هاي گوناگون واقعيت از ديدگاهي كلي و عمومي است ."
بر اساس اين تعريف وظيفه تئوري در وهله نخست آن است كه يك سلسله از متغييرها را كه ميان آنها ارتباط وجود دارد گرد آورد ، نحوه ارتباط آنها را مشخص كند و با تعميم بخشيدن به آنها ارتباطات ، طاحي ذهني از روابط كلي و عمومي ميان يك دسته از متغييرها به دست دهد . از ديدگاه هندريكسن تئوري حسابداري به مثابه يك مجموعه منسجم از اصول منطقي است كه :
۱) درك بهتري از روشهاي عملي موجود حسابداري براي محققين ، سرمايه گذاران ، مديران و دانشجويان فراهم مي آورد .
۲) يك چارچوب نظري براي ارزيابي روشهاي عملي موجود حسابداري فراهم مي سازد .
۳) راهنمايي جهت توسعه و تكميل روشها و شيوه ها ي عملي حسابداري است .بكلويي ديدگاه كرلينگر را به اين شرح نقل مي كند . واتس و زيمرمن بر جنبه هاي تبيين و پيش بيني در تئوري حسابداري تاكيد كرده و تصريح نموده اند كه پيش بيني روشهاي عملي حسابداري مشاهده نشده را پيش بيني كند ، از ديدگاه آنها ، پديده هاي مشاهده نشده ضرورتا پديده هاي آتي نيستند بلكه پديده هايي را شامل مي شوند كه اتفاق افتاده اند اما شواهد و مدارك نظام مندي در مورد آنها جمع آوري نشده است . با مقايسه تعاريفي از سه كتاب تئوري حسابداري در مورد تئوري ذكر گرديد مي توان گفت تلقي اين مولفان كه از انديشمندان حسابداري مي باشند از "تئوري" با تعاريفي كه در علم و فلسفه از " تئوري" مي شود ، فاصله داشته و تنها تعريفي كه " بلكويي" نقل كرده است كه وامدار از " كرلينگر" است به تعاريف "تئوري" در علم و فلسفه نزديك است . رويكردها و روشهاي علمي كه در اين مقايسه مورد بررسي قرار خواهند گرفت به شرح زير مي باشند :
۱) قياسي
۲) استقرايي
۳) اثبات گرايي
۴) ابزار گرايي
۵) ابطال پذيري
۶) نسبي گرايي-الگوهاي كوهمن
۷) عقل گرايي – برنامه هاي پژوهشي علمي
۸) هرج و مرج گرايي روش شناختي
نويسنده : دكتر محمد رضا طاهري                                

گؤنده ر     بؤلوم لر: حسابداري