توسعه صنعتي مبتني‌بر خوشه‌ها، به‌عنوان يك استراتژي نوين، سال‌هاست كه مورد توجه برنامه‌ريزان و سياستگذاران در كشورهاي صنعتي و در حال توسعه قرار گرفته است و سازمان‌هاي بين‌المللي همچون يونيدو و سازمان بين‌المللي كار، پروژه‌هاي متعددي را از طريق ايجاد و توسعه خوشه‌هاي صنعتي در كشورهاي مختلف ازجمله ايران پياده كرده‌اند.

از آنجا كه صنعت كفش، از قديمي‌ترين صنايع كشورمان است و بعد از صنايع غذايي، نساجي و دخانيات بيشترين سهم را در اشتغال دارد و داراي اهميت ويژه‌اي است، مشكلات فراروي خوشه‌هاي صنعتي در كشور با نگاهي به خوشه‌هاي صنعتي كفش در دو استان آذربايجان شرقي و قم مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

پورتر از صاحب‌نظران ايده خوشه‌ صنعتي در جديد‌ترين تعريف خود خوشه را تمركز جغرافيايي نهاد‌ها و شركت‌هاي مرتبط با يكديگر در يك حوزه خاص دانسته است. چنين تمركزي باعث برخورداري از صرفه‌جويي‌هاي بيروني مي‌شود. وجود خوشه همچنين باعث جذب كارگزاران بازارهاي دوردست شده و به ظهور خدمات تخصصي در زمينه‌هاي فني، مالي و حسابداري كمك مي‌كند.

اقتصاددانان عمدتا 4دليل براي تجميع مكاني و شكل‌گيري صرفه‌هاي اقتصادي ناشي از آن بيان كرده‌اند: 1 - وجود ذخيره‌اي از نيروي كار ماهر و متخصص 2 - حضور توليد‌كنندگان كالاهاي واسطه‌اي 3 - تسهيل در گردش اطلاعات و سرريز تكنولوژي 4 -‌ تسهيل در شكل‌گيري خدمات كسب و كاري مرتبط همچون ‌خدمات اعتباري، بازاريابي، بيمه‌اي، حقوقي، آموزشي، مشاوره‌اي، توزيع و... . در كنار هم قرارگرفتن عوامل فوق منجر به كاهش هزينه‌هاي مختلف براي بنگاه‌هاي صنعتي و اقتصادي شده و علاوه برآن موجب بهبود تخصص‌گرايي در ميان آنها مي‌شود.در نهايت خوشه‌سازي‌ بستري براي صعود و بالندگي شركت‌ها، انباشت سرمايه و مهارت‌ها، كاهش ريسك و بسيج منابع مالي و انساني را به همراه دارد. اما آنچه سبب مي‌شود خوشه‌ها اين چنين مورد توجه سياستگذاران قرارگيرند، فرصت‌هاي مربوط به كارايي جمعي است كه علاوه بر صرفه‌هاي اقتصادي بيروني كه اشاره شد از پايين بودن هزينه معاملاتي و اقدام جمعي سرچشمه مي‌گيرد.

خوشه كفش تبريز

خوشه كفش تبريز با تعداد 1800‌واحد توليدي و صنعتي و 500واحد خانگي از نظر تعداد، بزرگ‌ترين خوشه كفش در ايران است. اين خوشه با توليد نزديك به 30‌ميليون جفت كفش در سال، 17/5‌درصد از مصرف داخلي كفش كشور را تأمين مي‌كند. تعداد 50‌واحد بزرگ توليدي با سيستم توليد تزريق مستقيم، 40‌درصد از كل توليد را به‌عهده دارند. همچنين در اين خوشه تعداد 160‌واحد كوچك، كفش تمام چرمي توليد مي‌كنند. توليدات اين گروه كمتر از 2درصد ميزان كل توليدات خوشه را به‌خود اختصاص مي‌دهد. 1600‌واحد كوچك و متوسط هم به توليد كفش بازيره پليمري مشغولند كه با توليد 18‌ميليون جفت در سال تقريبا 60‌درصد هزينه كلي توليدات خوشه را به‌خود اختصاص داده‌اند. ارزش كل توليدات خوشه به ارزش 8‌ميليون دلار در سال توسط 10‌واحد صادراتي به كشورهاي خارجي ازجمله روسيه، اوكراين و گرجستان صادر مي‌شود ومابقي محصولات به غير از خود منطقه در ساير استان‌هاي كشور مخصوصا نواحي غرب مركزي و شمالي كشور به فروش مي‌رسد.

در حال حاضر 38هزار نفر در اين خوشه مشغول به كارند كه تعداد 4هزار نفر از آنها در واحدهاي بزرگ با گنجايش بيش از 50نفر، تعداد 190هزار نفر در واحدهاي كوچك و متوسط كمتر از 50 نفر و 2هزار نفر در واحدهاي خانگي شاغل هستند كه عمدتا به توليد رويه كفش مشغولند. مابقي افراد در واحدهاي وابسته فعاليت دارند.

خوشه كفش و دمپايي استان قم

خوشه كفش و دمپايي استان قم بزرگ‌ترين خوشه كفش ماشيني ايران است كه در سال‌هاي اخير با توليد سالانه حدود 80ميليون جفت انواع كفش‌هاي ماشيني قطب اين صنعت در كشور محسوب مي‌شود. در دهه70 اين خوشه بيش از 600 واحد توليدي داشت كه عمدتا به توليد دمپايي پلاستيكي اشتغال داشتند و در آن دوره صادرات شايان توجهي هم به كشورهاي تازه استقلال‌يافته صورت مي گرفت.

اكنون اين خوشه 230‌واحد با اشتغال مستقيم 2500‌نفر دارد ولي با وجود افت توليد و صادرات در مقايسه با دهه70 همچنان كفش و دمپايي كالاي اول صادراتي استان است و در سال گذشته 5/34ميليون دلار انواع پاي‌پوش از گمرك استان صادر شده است كه اين ميزان، جدا از صدور توليدات خوشه از گمركات ساير استان‌هاست. فعاليت تعداد زيادي از واحدهاي توليد كفش با نيمي از ظرفيت ضرورت حمايت از اين صنعت و توسعه آن با مدل توسعه خوشه‌اي را نشان مي‌دهد. اكنون اكثر واحدها به‌دليل مشكلات موجود با نيمي از ظرفيت خود توليد مي‌كنند كه اين موضوع ضرورت حمايت از اين صنعت و توسعه آن با مدل توسعه خوشه‌اي را نشان مي‌دهد.

مشكلات خوشه‌هاي كفش

كيفيت پايين مواد اوليه و فقدان استاندارد‌هاي لازم توليد، ضعف در تهيه و تنوع مواد اوليه خارجي، ناكارآمدي نظام توزيع آن و نوسانات شديد قيمت به‌ويژه در يك سال اخير اين مشكل، براي مواد اوليه مانند:PVC و PU از مشكلات حاد خوشه‌هاي كفش است، در مورد منابع اوليه، به‌عنوان مثال، PVC در اسفند ماه سال 88 با 40درصد افزايش نسبت به فروردين 88 در بورس فروخته شد و به‌طور ميانگين در اين سال اين ماده اوليه 25درصد گران‌تر از قيمت فوب خليج‌فارس به فروش رفت، به اين موضوع نوسانات بازار آزاد و دست داشتن دلالان را هم اضافه كنيد.

علاوه بر افزايش قيمت محصول، كاهش توان رقابت با محصولات ارزان‌قيمت چيني در بازارهاي صادراتي، حتي بازار داخلي را هم تحت‌الشعاع قرار داده تاجايي كه امكان برنامه‌ريزي را از توليدكننده گرفته است. كامل نبودن ماشين آلات توليد و پايين بودن ظرفيت‌هاي توليد از ديگر مشكلات موجود است. ضعف در بازاريابي و مديريت بازار به‌دليل سيستم سنتي بازاريابي و تبليغات ضعيف از مشكلات ديگر در اين زمينه است به‌طوري كه شاهد محدوديت بازار فروش و ايجاد رقابت منفي بين واحدها در جهت كاهش قيمت در خوشه‌ها هستيم. طراحي ضعيف و تقليد از مدل‌هاي خارجي، نبود واحدهاي تحقيق و توسعه و نداشتن برند شناخته شده، عدم‌وجود سيستم آموزش حين كار براي مديران و كاركنان، وجود رقابت منفي ما بين واحدهاي توليدي در جهت كاهش قيمت و اتكاي بيش از حد به بازارهاي محلي و داخلي و عدم‌استفاده از سيستم نوين بازاريابي سبب شده كه توليد‌كنندگان از رشد و توسعه معقولي برخوردارنباشند.

از سوي ديگر تشكل‌هاي قوي و پويا در خوشه‌ها شكل نگرفته و لازم است از طريق ايجاد همكاري‌هاي مشترك، آموزش و بازديدهاي لازم نسبت به ايجاد شناخت و انگيزه تشكل‌ها اقدام شود تا از طريق سنديكا، انجمن و اتحاديه قدرت چانه‌زني با تأمين‌كنندگان و خريداران و همين‌طور ارگان‌ها و سازمان‌هاي دولتي بالا رفته و منافع جمع تأمين شود. مطالعات شناختي نشان مي‌دهد كه خوشه كفش تبريز در بازار داخلي و خارجي با رقابت شديد مواجه است. مزيت رقابتي خوشه در توليد كفش‌هايي با كيفيت متوسط است ولي براي بالابردن حاشيه سود و رقابت با توليد‌كنندگان خارجي مانند تركيه و ايتاليا و به‌خصوص چين، ارتقاي كيفيت محصولات و بهبود طرح و مدل آنها ضروري است. همچنين تأمين مواد اوليه مرغوب ضروري است تا كالايي با ارزش افزوده بالا توليد شود. دولت نيز در برنامه‌هاي تدوين‌شده بايد تسهيلات بهتري در اختيار خوشه‌ها قرار دهد به‌طوري كه سهم خوشه‌ها از تسهيلات بانكي مشخص و جايگاه ويژه‌اي براي آن در نظر گرفته شود. در صورت رفع اين مشكلات، خوشه كفش و دمپايي استان قم و خوشه كفش تبريز علاوه بر توان توسعه فعاليت‌ها در بازار داخلي، پتانسيل مطلوبي در افزايش صادرات و ورود به بازارهاي جديد خواهند داشت.

گؤنده ر     بؤلوم لر: اقتصاد