مراحل عملياتي پژوهش
هر برنامه پژوهشي، به يك معنا، سه مرحله عمده دارد: طراحي، اجرا و گزارش.

1. مرحله طراحي
طراحي درست پروژه تحقيقاتي، تأثير ژرفي در اثربخشي تحقيق دارد. در طرح تحقيقاتي بايد مسأله تحقيق را تعريف و مسائل مندرج در آن و فرضيه هاي مربوط را با صورتبندي بيان كنيم، هدف و ضرورت تحقيق متمايز از فوايد آن، پيشينه تحقيق، بودجه بندي زمان، بودجه بندي هزينه از سرفصل هاي عمده طرح تحقيقاتي اند.

2. مرحله اجرا
اجراي پروژه تحقيقاتي به صورت غالب، متضمن پنج گام اساسي است، موفقيت در هر گامي به موفقيت در گام پيشين وابسته است:

2. 1. تشكيل پرونده علمي: شناسايي اجمالي منابع و اسناد و جمع آوري آن ها نقشي مهم در تمركز ذهني محقق و صرفه جويي در زمان تحقيق دارد و بهره وري پژوهش را افزايش مي دهد. امروزه، استفاده از كتابخانه هاي ديجيتالي تشكيل پرونده علمي را بسيار آسانياب، سريع و غني كرده است. برخي از موسسه هاي پژوهشي پيشرو، براي استفاده از شبكه كتابخانه هاي الكترونيكي تأسيس سيستم متمركز كرده اند. استفاده از اين شبكه ها، زمان تشكيل پرونده علمي را به ميزان صد برابر كاهش مي دهد.

2. 2. نقادي منابع: مكرر يادآوري شده است كه از هر منبعي نبايد استفاه كرد. يكي از وظايف استاان راهنما، بيان اين است كه كدام مقاله يا كتاب را نخوانيد. برخي از منابع با بهره وري تحقيق منافات دارند. بنابراين، گام دوم اين است كه منابع و اسناد شناسايي شده از حيث اصالت و اعتبار آن ها نقادي و سنجش شوند و منابع غير معتبر و اسناد غير اصيل حذف گردند. ملاك اصلالت و اعتبار، مسأله و فرضيه تحقيق است.

2. 3. ترتيب تاريخي منابع: در مطالعات كتابخانه اي، رعايت ترتيب تاريخي منابع از گذشتگان به آيندگان، راهگشا است. بنابراين، منابع گزينش شده را به لحاظ تاريخي چنان مرتب كنيد كه قديمي ترين منبع را ابتدا مطالعه كنيد.

2. 4. فيش برداري: چهارمين گام، گردآوري داده ها از منابع و اسناد است كه در مطالعه كتابخانه اي به آن فيش برداري مي گويند. در فيش برداري، سليقه هاي فراوان وجود دارند. در انتخاب شيوه فيش برداري مي توان به دو ملاك توجه كرد: افزايش تمركز ذهني محقق و كاهش زمان.

شيوه هاي فيش برداري مسأله محور هر دو ملاك را تأمين مي كنند. اصل مسأله محوري تحقيق اقتضا مي كند، محقق با داشتن مسأله، سراغ منابع برود و يافته هاي خود را در ذيل هر مسأله و به ترتيب تاريخي منابع، در يك برگ (يا برگ هاي پيوستي) فيش برداري كند.

3. 5. پردازش اطلاعات: تجزيه و تحليل اطلاعات، آزمون فرضيه و استنتاج نتايج تحقيق آخرين گام اجراي پروژه تحقيقاتي است. اصول و فنوني كه تا كنون بررسي شده اند، ابزارهاي اين مرحله از پژوهشند.

3. مرحله گزارش
تدوين نتايج تحقيق و ارايه آن به محافل علمي از مهم ترين اقدام هاي محقق است. آنچه نزد ديگران سنجش و ارزيابي مي شوند، گزارش تحقيق است. گزارش نتايج پژوهش، در جامه هايي چون پايان نامه، كتاب و مقاله پژوهشي انجام مي گيرد. قسم سوم، رايج ترين نوع گزارش نويسي است، انتشار مقاله پژوهشي از شاخص هاي مهم مشاركت در توليد علم و در مقياس جهاني است.

مقاله پژوهشي تمايز ساختاري با مقاله هاي آموزشي، ترويجي و اطلاع رساني دارد؛ همكاراني كه در امر مقدس آموزش ماهر و حرفه اي اند، غالباًً در مقام تدوين مقاله پژوهشي، ناهشيارانه جهت گيري آموزشي و ترويجي مي يابند، مقاله آنان همان درش هايشان است كه وجود كتبي يافته است. مقاله پژوهشي در مقام انتقال يافته هاي ديگران نيست، بلكه در مقام ارائه مستند و مستدل يافته علمي محقق است. نوآوري مقوم پژوهش و مقاله پژوهشي است. نويسنده مقاله پژوهشي هم به يافته جديد اشاره مي كند و هم ادله، منابع و روش خود را ارائه مي كند تا در معرض داوري و ارزيابي دانشمندان قرار گيرد. به همين دليل، يكي از شاخص هاي پژوهشي بودن مقاله، تعداد ارجاعاتي است كه محققان بعدي از سر تأييد و استفاده به آن مقاله مي دهند.

با توجه به ساختار مقاله پژوهشي، تدوين چنين مقاله اي در هشت گام اساسي انجام مي شود:

3. 1. عنوان: ظريف ترين امر در هر مقاله پژوهشي، انتخاب عنوان آن است. طبقه بندي هاي مختلفي از عنوان ارايه شده اند (ر.ك: پوري سلطاني، اصطلاحنامه كتابداري، مدخل عنوان). به عنوان مثال، چكيده عنوان، عناني است كه نويسنده به نوشته خود مي دهند و حكم خلاصه و يا جكيده مقاله را دارد. اين عنوان بيش تر مبيّن موضوع نوشته است تا مطالب مندرج در آن؛ از اين رو، راهنمايي براي محتواي مقاله نيست (همان)، عنوان محتوانما بر خلاف چكيده عنوان، به اندازه كافي نشان دهنده مباحث و مطالب محتوايي مقاله است، چنين عنواني را در فهرست نويسي بيش تر به كار مي برند.

در انتخاب عنوان مقاله، چند نكته مهم قابل توجه اند:

يك. عنوان را ناظر به مسائل انتخاب كنيد. در مقاله هاي آموزشي و ترويجي معمولاً عنوان ناظر به موضوع است، اما در مقاله هاي پژوهشي، به دليل اهميت مسأله محوري، عنوان ناظر به مسأله است.

دو. اخذ پاسخ مسأله در عنوان، شايسته نيست. عنوان را بايد نسبت به پاسخ بي طرف تعبير كرد. فرض كنيد كسي درباره مسأله تناقض در يك متن به تحقيق مي پردازد و نتيجه، آن است كه تناقض در اين متن موهوم و پنداري است. چنين كسي نبايد در عنوان تعبير «تناقض موهوم» را اخذ كند، چنان كه در عناويني چون «دين يا توسعه» به دليل ايهام (يا)، موضوع و پاسخ محقق اخذ شده است.

سه. عنوان بايد رسا، بليغ و فصيح باشد. در شرايط مساوي عنوان كوتاه بهتر است و در هر شرايطي از اخذ عنوان تكراري پرهيز كنيد. به عنوان مثال، انتخاب عنوان «نردبان آسمان» با توجه به اين كه زرين كوب آن را براي كتاب به غارت رفته خود انتخاب كرده بود، براي تحقيقات ديگر، شايسته و مبتني بر ذوق سليم نيست.

چهار. عنوان بايد از تعابير احساسي و عاطفي عاري باشد. به كار بردن زبان دقيق در عنوان تحقيقاتي لازم است.

3. 2. چكيده: غالب همكاران نوآشنا، در نوشتن چكيده با ابهام مواجه مي شوند و به تفاوت چكيده و خلاصه توجه نمي كنند. چكيده در اصطلاح دانش اطلاع رساني، به خلاصه اي از يك نوشته اطلاق مي شود كه شامل فشرده تمام مطالب مهم يا فشرده قسمت هاي ويژه يا فهرستي از محتواي آن نوشته باشد. چكيده را از جهاتي مختلف تقسيم بندي مي كنند: مانند چكيده پديدآور، تلگرافي، چكيده تمام نما، توصيفي، راهنما و سوگيرانه، مراد از چكيده در مقاله پژوهشي، چكيده پديدآور است كه توصيفي، بدون سوگيري و به عنوان چكيده تمام نما توصيفي نگاشته مي شود.

چكيده نويس، در مقالات پژوهشي دو هدف عمده را دنبال مي كند:

يك. كمك به خواننده تا ضرورت يا عدم ضرورت مطالعه تمام مقاله را دريابد و از همه مباحث مقاله (مسأله، نظريه هاي مختلف، ادله و روش و نتايج تحقيق)تصويري به دست آورد. اين هدف از حيث توجه به حقوق خواننده در اخلاق پژوهش مهم است. چكيده مقاله بايد به زبان صريح و توأم با صداقت، همه مقاله را نشان دهد.

دو. كمك به جست و جوكنندگان الكترونيكي براي دستيابي به چكيده پژوهش كه در سايت منعكس است.

در نگارش چكيده چند نكته را توجه كنيم:

زبان و ادبيات چكيده، همان زبان مقاله است. هرگز زبان فهرست و گزارش از مقاله به كار نبريد.

همه مطالب مهم و اساسي مقاله و نتايج كيفي و كمي مندرج در آن را به اختصار نشان دهيد. به ياد داشته باشيم كه چكيده مقاله پژوهش، چكيده تمام نماي راهنما است و تدوين آن دشوار است.

از ذكر مثال، توضيح مفهومي و ذكر منابع در چكيده خودداري كنيد. چكيده فقط نشانگر تصور شما از مسأله يا مسائل تحقيق، نظريات گوناگون، نظريه شما و ادله و روش تحقيق است. همچنين، چكيده فاقد ارزشيابي در محتوا است.

در الگوگيري از چكيده مقاله هاي پژوهشي محققان پيش كسوت و يا مجله هايي كه از ويراستاران توانمند برخوردارند، استفاده كيند. شماره هاي اخير مجله مقالات و بررسي ها قابل توصيه است.

3. 3. كليد واژه: يا واژگان كليدي. توجه به اين كه كليد واژه در واقع جانشين فهرست موضوعي مقاله و نمايه است، از اين رو نقش نمايه را در جست و جوهاي الكترونيكي و اينترنتي دارا است. تعداد كليد واژه ها در حدود شش يا هفت موردند و نشانگر مباحث مهم مقاله مي باشند.

3. 4. طرح مسأله: مقدمه مقاله را به طرح دقيق مسأله اختصاص مي دهيم. فراموش نكنيم كه «صورتبندي يك مسأله مي تواند كل راه حل آن را بر ما آشكار سازد» (پوپر، اسطوره چهارچوب، ص 211)، در طرح مسأله ابتدا بايد به تعريف مسأله تحقيق پرداخت، آنگاه با ابزارهاي منطقي، آن را دقيقاً صورتبندي و شاكله آن را تدوين كرد. همچنين، بحث از ضرورت طرح اين مسأله، پيشينه تحقيق، پيش فرض ها و روش حل مسأله را در مبحث طرح مسأله مي توان آورد. طرح مسأله نقشي مهم در درمان حاشيه پردازي و انحراف از كانون اصلي مقاله دارد و رابطه خواننده و نويسنده را تسهيل و تصحيح مي كند. برخي از مجلات پژوهشي، مانند مقالات و بررسي ها، طرح مسأله را الزامي تلقي مي كنند. ترجيح آن است كه هر مقاله اي تنها در پي حل يك مسأله باشد.

3. 5. بدنه اصلي مقاله: بدنه اصلي مقاله، گزارش كامل از پژوهش است. اشاره به نظريات رقيب در حل مسأله، نقد مستند و مستدل آن ها، بيان نظريه مختار و دفاع از آن عمده ترين مباحث مقاله است. از هر گونه بحث مفصل در تحليل پيشفرض ها، اختصار و ارجاع به اسناد اوليه الزامي است. ارجاع در متن به دليل افزايش در تمركز و كاهش در زمان، حقوق خاننده را بيشتر از ساير روش هاي ارجاع رعايت مي كند و از اين رو، اخلاقي تر است. بدنه اصلي مقاله غالباً در دو تراز سنجيده مي شود: اعتبار منابع و كفايت ادله و صحت نتايج.

يادداشت هايي را كه متضمن مباحث فرعي اند، مي توان در پاورقي آورد. عده اي از مجلات پژوهشي، جايگاهي مستقل از ساختار مقاله را پس از بدنه اصلي به آن اختصاص مي دهند.

3. 6. نتيجه: حاصل پژوهش، بدون بيان ادله و شواهد، در پايان مقاله بيان مي شد. نتيجه بر خلاف چكيده متضمن تعريف و بيان مسأله، ذكر ادله، اسناد و ديدگاه هاي رقيب نيست. نتيجه مقاله، صرفاً نشان مي دهد كه مطالعه نظام مند چه توآوري اي دارد.

4. 7. تشكر: چنانچه، مطالعه شما توسط اشخاص يا سازمان هايي حمايت شده است. تشكر از آن ها را در اين بخش مي آوريد.

3. 8. منابع: مشخصات كتاب شناختي منابع تحقيق، بايد در پايان مقاله بيان شوند. شيوه هاي مختلف در اين امر وجود دارند. انتخاب شيوه، بستگي به روش ارجاع نويسي در بدنه اصلي مقاله دارد. نام مشهور نويسنده و مشخصات اسمي كامل وي، عنوان دقيق و كامل كتاب، نام مصحح، مترجم و ويراستار، محل نشر، ناشر، تاريخ نشر مشخصاتي اند كه نبايد فراموش گردند. برخي از مجلات منابع مقاله را با عنوان كتاب شناسي مي آورند و برخي آن را متمايز ار كتابنامه اخذ مي كنند.

گؤنده ر     بؤلوم لر: روش تحقيق